Profeten die Brood eten?

Deze artikelenreeks heeft als titel: ‘Profeten die brood eten?’. De Nederlandse zegswijze hij is een profeet die brood eet (er bestaat ook een Zuid-Nederlandse variant hij is een profeet van roggebrood), betekent zoveel als: hij is een gewoon mens, aan zijn voorspellingen hoeft men dus geen waarde toe te kennen. De Bijbelse passage waar deze zegswijze waarschijnlijk vandaan komt (Amos 7), zegt weinig anders. Amos, een herenboer uit Juda, is naar het Noorden getrokken om in Samaria en omstreken te preken. In Beth-El komt hij in conflict met een priester die hem toeroept dat hij zijn eigen 'stek' moet opzoeken: 'Jij daar! Ziener! Verdwijn, rot op naar het land van Juda, eet daar brood en profeteer daar.' Amos 7:12. De priester scheldt Amos uit voor broodprofeet: iemand die makkelijk geld verdient met religieuze praat. 

Veel auteurs als Frank Peretti, Randy Alcorn, Tim Lahaye, Jerry Jenkins, of Erik de Gruijter doen precies dat: geld verdienen met religie. De beweringen die men kan vinden in de voor- en nawoorden van hun ‘theologische thrillers’ of aanverwante publicaties klinken allemaal heel mooi, en ontzettend goed. Maar is het nu allemaal echt zoals zij doen voorkomen?

Al met al

In deze conclusie hoop ik de losse eindjes uit de voorgaande hoofdstukken aan elkaar te knopen. Ik wil beginnen met de reeds genoemde pretenties die veel voor- en nawoorden, of bijgevoegde opmerkingen door uitgevers, sieren. Thrillers dienen niet naar die pretenties beoordeeld te worden, wat vaak gebeurt, maar naar hun merites als thriller. De zogenaamde ‘theologische thrillers’ zijn van nul en generlei waarde indien ze slechte kwaliteit blijven combineren met grote pretenties. Natuurlijk is er in het leven van een christen plaats voor vermaak, maar de boeken worden niet zo voorgesteld, als gewoon vermaak, maar als zaligmakend.

I) Belangrijkste punt van kritiek dat ik hierbij kan noemen is dat auteurs door het schrijven van formulethrillers de literaire vorm van boeken verwaarlozen en daarom de heerschappij van Christus over het gehele leven eigenlijk ontkennen. Daarom maken zij hun literaire pretenties niet waar, ja, worden deze pretenties uiteindelijk zelfs verloochend! Er wordt niets, maar dan ook niets in praktijk gebracht van wat christenen uit het verleden aan zinnige dingen over literatuur hebben opgemerkt, terwijl er wel met hun namen (bijvoorbeeld C.S. Lewis, Francis Schaeffer en J.R.R. Tolkien) geschermd wordt.

II) Het christelijke publiek in Nederland ziet over het algemeen de ‘theologische thrillers’ als geloofsopbouwend.² Past dit wel? Kun je christelijke leerstelligheden op een zuivere wijze verwerken in stuiversromans?³  Is het überhaupt wel mogelijk theologie om te zetten in fictie?

Omdat de auteurs hun verhaal in fictieve vorm hebben weergegeven, hebben ze ook de mogelijkheid geschapen dat de lezers in hun verbeelding een eigen wereld creëren. Je kunt daarom wat zij naar voren halen niet zien als dogmatiek; als duidelijk geponeerde theologische stellingen.

III) Hoe edel de doelen waarvoor geschreven wordt ook klinken, het blijft een miljoenenbusiness, waarbij geld verdienen belangrijker lijkt dan het leveren van volwaardige boeken. De Frankfurter Allgemeine Zeitung kopte onlangs in dat verband met: “51 000 000 [euroteken]. Tim LaHaye, der teuerste Autor der Welt, übt für die Apokalypse.” In het bijbehorende bericht werd melding gemaakt van het feit dat LaHaye alleen verder gaat met de Left Behind serie, los van uitgever Tyndale en los van co-auteur Jerry Jenkins. De uitgeverij Bantam Dell (gelieerd aan het bij Bertelsmann-concern behorende Random House) zou LaHaye een voorschot van omgerekend 51.000.000 Euro uitbetaald hebben.⁶  Evangelisatie als commercie, het is al zo oud als het verhaal van de geldwisselaars en verkopers van offerdieren die Jezus de tempel uit zweepte.

Ook de gebruikte marketingtechnieken geven aan dat er steeds meer wereldse maatstaven beginnen te gelden in iets dat zo vroom wordt gepresenteerd. Hierin zit bij de meer op evangelisatie gerichte auteurs ook een grote tegenstrijdigheid. Evangelisatie is niet het bedienen van een christelijke markt. Maar om een grote mate van verspreiding te krijgen, moet er ook een groot afnemersveld zijn. Omdat niet iedereen in deze geseculariseerde wereld op het evangelie zit te wachten, moet die eerst gecreëerd worden. Gebruikelijk in dit soort business is om met dat afnemersveld te beginnen bij het christelijke publiek en dan uit te bouwen.⁷ Probleem hierbij is dat je marktafhankelijk wordt. Hoewel de auteurs die expliciet willen evangeliseren een blijvende invloed uit willen oefenen, zijn ze afhankelijk geworden van wat het publiek wil. Zodra de hype over is, is het uit met de invloed.

Als we dan kijken naar een ander aspect van wat auteurs willen, namelijk het bieden van een alternatief voor de moreel verwerpelijke thrillers van de ‘seculiere’ thrillermarkt, moet men tot de conclusie komen dat er door deze auteurs geen werkelijk alternatief geboden wordt. Wat de lezer aangeboden wordt, zijn precies dezelfde formulethrillers en clichéverhalen. Het duidelijkst is dit wel naar voren gekomen in de roman The Oath (De Eed) van Frank Peretti.⁸

Spanning

Het verlangen naar een beetje spanning is een natuurlijk element in ons leven, dat soms nauwelijks erkenning heeft gekregen in de christelijke wereld. We moeten er echter voor waken deze behoefte uit te laten buiten in plaats van te laten vervullen, want dat is precies wat theologische thrillers doen: ze buiten uit, en bevredigen nauwelijks. Daarbij wil ik zeker niet zeggen dat het geloof geen rol mag spelen in bijvoorbeeld de thrillers die we lezen. Als we kijken naar het verleden, dan zijn er goede voorbeelden te vinden van auteurs die dit wel deden. Helaas zijn er niet zo veel van dit soort voorbeelden.

Een van hen, G.K. Chesterton, wil ik ter afsluiting citeren, met betrekking tot dit element: geloof in romans. In zijn essay ‘Over Tendenzromans’ zegt hij het volgende: 

"Ik kom dus tot de conclusie, dat, terwijl de heer Braybrooke volkomen gelijk had toen hij te kennen gaf dat een romanschrijver die een godsdienstige overtuiging heeft, zich er niet voor hoeft te schamen dat hij zijn zaak verdedigt, het des te dringender nodig is dat wij een of andere manier verzinnen waarop onze gehele levensbeschouwing kan worden gepopulariseerd, op een duidelijker wijze dan door deze in de symboliek van een verhaal te verwerken. De moeilijkheid van een verhaal is dat het zo eenvoudig is, en vooral dat het zo vlug gaat. Mensen in romans doen de dingen, en definiëren ze niet. (...) Wat wij nodig hebben is een populaire uiteenzetting van de wijze, waarop gewone dingen door onze inzichten worden beïnvloed, en dat deze inzichten ons ook een bepaalde kijk geven op de dood, op het seksuele vraagstuk, op omgangsmanieren, enzovoort."⁹

1. Seerveld, Calvin, Bearing fresh olive leaves: alternative steps in understanding art, Carlisle: Piquant, 2000, p.153

2.  Zo blijkt wel uit een enquête, gehouden in EO Visie, week 25, 17 t/m 23 juni 2001. Gepubliceerd werd een top 6 van boeken die het (geloofs)leven van mensen hadden beïnvloed: drie ervan waren ‘theologische thrillers’: 1. Het normale christelijke leven, Watchman Nee; 2. Deadline, Randy Alcorn; 3. De laatste bazuin, Tim LaHaye en Jerry B. Jenkins; 4. De duisternis aanwezig, Frank Peretti; 5. Van binnenuit, Larry Crabb; 6. God leren kennen, J.J. Packer.

3. C.S. Lewis merkt niet voor niets op: "... literature written by Christians for Christians (...) would aim at edification in so far as edification was proper to the kind of work in hand." (cursivering van mij), ‘Christianity and Literature’ uit Lewis, C.S., Christian Reflections , William Collins and sons Ltd., Glasgow, 1980, p.15,16

4. Zie hoofdstuk 2 van deze artikelenreeks artikelenreeksnaar voren gekomen is: verbeelding als het orgaan van betekenis en de rede als het orgaan van de waarheid.

5. Manicheïsme is de naam van een sekte uit de eerste eeuwen van onze jaarrekening. Deze sekte leerde een kosmisch dualisme, ontleend aan Perzische godsdienstige ideeën. Volgens de stichter, Mani, werd de wereld geregeerd door twee goden, die van het goed en die van het kwaad. Deze voerden een eeuwige strijd en hielden elkaar min of meer in evenwicht. Deze levensbeschouwing was in het Romeinse rijk vooral in trek onder intellectuelen en welgestelden. Ook de latere kerkvader Augustinus heeft, vóór zijn bekering, een tijdlang het Manicheïsme aangehangen. Zo is het in het Christendom bekend geworden. Het verband met een schrijver als Peretti is dat deze soms eveneens een kosmisch dualisme lijkt te propageren, met de christelijke God als goede, en de duivel als kwade godheid. 

6. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 27 Maart 2002 (Feuilleton 73, p. 41)

7. Zo viel er iets soortgelijks te bespeuren bij de promotie van de film Left Behind. The movie. Op het internet viel te lezen dat om heel de Verenigde Staten met de boodschap te bereiken, de film in alle filmtheaters in release moest gaan. Om dat te kunnen doen, moest de film eerst uitkomen op video: "We want you to be part of a team that will bring hundreds of thousands and even millions into the theaters to see this soul-winning movie. We even dream of a national end-time outreach that the Lord will use in ways we can’t even imagine. (...) Think about it. When we release on video first, who is going to buy it? It will be the fans of the books, right? There [are] a couple of million of you. But what is that in terms of the population of the United States. It is but a fraction, less than one percent!

The theatrical release is for the other 99%. It is for those who aren’t loyal fans and who aren’t Christians that know the eternal truth that is contained within these books and this film. So, the video release is for you. It is for us to mobilize the 1% to help us reach the 99%." bron: http://www.jerryjenkins.com (11-09-2000)

8. Zie noot 5 van hoofdstuk 1 van deze artikelenreeks. Frank Peretti is het hier zelf mee eens, zo blijkt uit een interview uit Oktober 1997 met Gene Edward Veith van Worldmagazine—‘This present (and future) Peretti’: "The Oath is still very much a formula novel. As Mr. Peretti points out, the pattern is the same one used in monster stories from The Creature of the Black Lagoon to Jaws: A monster appears; an expert shows up; the townspeople are against him; he finds an ally (usually an attractive young woman); there is a chase and a final confrontation." zie: htttp://www.worldmagazine.com/world/issue/10-25-97/cover_1.asp (05-08-2001)

9. Chesterton, G.K. ‘Over Tendenzromans’, Waar het om gaat, Nijmegen: De Koepel, 1947, p.149-150

Copyright © maart 2001, Joël Valk